تحلیل تاریخی، سیاسی و جامعه شناختی آرگو / ترمیم خودآگاه جمعی تحقیر شده آمریکایی یا آماده سازی افکار عمومی!*

شاید تصور شود درمقام یک منتقد و یا فیلمساز ایرانی در وهله اول قصد دارم آرگو Argo را از منظر قابل قبول تصویر شدن صحنه ها، رویدادهای ایران و هم‎چنین شخصیت‎های ایرانی و از موضع یک مخاطب ایرانی بررسی کنم،

در صورتی که بیشتر مایلم به بررسی کلیت فیلم، کارکرد و تاثیر آن نزد مخاطب، به ویژه مخاطب متوسط امریکایی بپردازم و در صورت لزوم به مواردی از این دست (داخل پرانتز) اشاره کنم. ضمن اذعان به قوت و قدرت آرگو از نظر کارگردانی، در معنای تکنیکی آن و از نظر مصور کردن یک متن مکتوب، فیلم در این رابطه از نمره قابل قبولی برخوردار است. اغلب بازی‎های فیلم به استثنای اکثر بازیگران نقش‎های ایرانی خوب و در مواردی از جمله جان گودمن و آلن آرکین عالی است. عمده بحث من حول فیلمنامه آرگو خواهد بود که مقوله کارگردانی به مفهوم عام آن را نیز شامل است. مضاف به این‎که ذکر کریس تریو در عنوان‎بندی به عنوان فیلمنامه‎نویس نافی مسئولیت بن افلک در مقام کارگردان و جرج کلونی، تهیه‎کننده فیلم به دلیل وزن و اعتبار نام آن دو، در این رابطه نیست و لذا در بررسی فیلمنامه خطابم سازندگان آرگو خواهد بود و نه فیلمنامه‎نویس.

 

آرگو در آغاز اعلام می‎کند بر اساس رویدادهای واقعی تاریخی ساخته شده است و بلافاصله با تصاویر آرشیوی و مستند به شکل موجز به زمینه تاریخی نظام پادشاهی در ایران، روابط ایالات متحده با حکومت پهلوی، نقش و عملکرد دولت وقت امریکا در کودتای 28 مرداد می‎پردازد. در ادامه سازندگان آرگو با اشاره به جنایات رژیم شاه و ساواک در سرکوب آزادی‎خواهان، شکل‎گیری اعتراضات مردمی و نهایتا پیروزی انقلاب، به ذکر ماجرای پذیرش ورود محمدرضا پهلوی به امریکا از جانب جیمی کارتر پرداخته و با این کار زمینه مناسبی برای درک انگیزه اقدام دانشجویان در اشغال سفارت امریکا در تهران فراهم می‎سازند. پس از این مقدمه -که به استثنای مورد اغراق آمیز استخر شیر فرح پهلوی، مقدمه‎ای معقول، موجز و هوشمندانه است- آرگو با به تصویر کشیدن مستندگونه‎ی اقدام دانشجویان در اشغال سفارت نوید فیلمی عمیق، ماندگار و تفکر برانگیز را می‎دهد؛ اما متاسفانه طولی نمی کشد که فیلم هرچه خود رشته را پنبه می‎کند و به تدریج بدل به یک تریلر سطحی "مین استریم" هالیوودی می شود؛ فیلمی که با به کار گیری تمام شگردهای کلیشه‎ای هالیوودی (از خلق هیجانات کاذب تا نجات در آخرین لحظه "گریفیثی") و با برانگیختن عواطف سطحی تماشاگر آمریکایی و تحریک احساسات میهن پرستانه‎شان از طریق "سرگرم ساختن" مانع تفکر آن‎ها می شود. به ویژه تفکر در این موضوع که سازندگان آرگو سوای کسب درآمد گیشه چه اهداف دیگری را در پرداختن به رویدادی در 33 سال پیش دنبال می‎کنند! و چرا برای نیل به مقصودشان دست به هر کاری می‎زنند و ابایی هم ندارند گاه دست به تحریف و جعل تاریخ و واقعیت بزنند؟!

آرگو در تبعیت از قاعده کلیشه‎ای این نوع فیلم، مشابه آثار سیاسی هالیوودی دوران جنگ سرد دو جبهه دوست (خیر) و دشمن (شر) برپا می‎کند، با قطب خیر همذات‎پنداری کرده و در نهایت خیر را در برابر شر پیروز می‎گرداند. اما نکته قابل تامل که اهداف فرامتنی سازندگان آرگو را برملا می‎سازد عملکرد آن‎ها در نحوه ساماندهی جبهه خیر و شر فیلم است؛ متناسب با پلات (طرح) اصلی فیلم طبیعی و منطقی این است که معیار و ملاک تقسیم‎بندی آدم‎های فیلم به دوست و دشمن، موضع آن‎ها در قبال گروگانگیری فارغ از ملیت آدم‎ها باشد. اما سازندگان آرگو به عمد با افزودن ملیت به ملاک تقسیم‎بندی خود به دلایلی که اشاره خواهم کرد درصدد ایجاد صف‎بندی ایرانی در مقابل آمریکایی هستند! از این‎رو تصادفی نیست فیلم هیچ اشاره‎ای به مخالفان ایرانی گروگانگیری نمی‎کند؛ به ویژه در بین دولتمردان شناخته شده ایرانی چون مهندس مهدی بازرگان، نخست وزیر وقت که فردای گروگانگیری استعفا می دهد (و باز شاید تصادفی نباشد که در بخش مقدمه نیز به اقدام اشغال سفارت امریکا در 25 بهمن 1357 توسط "گروه چریک‎های فدایی خلق" هیچ اشاره‎ای نشود؛ چرا که پس از استمداد ویلیام سولیوان، سفیر وقت امریکا از دولت بازرگان در آن تاریخ، با حمایت و هدایت او و وزیر خارجه‎اش ابراهیم یزدی نیروهای دولت موقت، چریک‎های مسلح را وادار به خروج از سفارت می‎کنند)

در سرتاسر فیلمِ آرگو فقط یک فارسی زبان به امریکایی‎ها کمک می کند که همان سحر خدمتکار منزل سفیر کانادا باشد که البته به قطع و یقین معلوم نیست او دارای هویت ایرانی باشد؛ چرا که فارسی را با لهجه غیرایرانی صحبت می‎کند و در پایان فیلم معلوم نیست این زن به جای کانادا و یا دیگر کشورهای امریکایی و اروپایی چرا در شکل و شمایلی شبیه زنان ساکنین اردوگاه اشرف وارد کشور عراق می شود!!!

اما به جز استثنای "سحر فارسی زبان" در سرتاسر فیلم (از جمله صحنه‎ی بازار تهران و صحنه‎ی عبور وَن از میان تظاهر کنندگان) شاهد نمایش اغراق آمیز خشم و تنفر شهروندان عادی ایرانی نسبت به 6 آمریکایی فیلم هستیم. در مورد صحنه عبور ون حامل تونی مندز و 6 امریکایی از میان تظاهرکنندگان، آش چنان شور می‎شود که صحنه شکل مضحکی پیدا می‎کند. برخلاف صحنه بازار که عکس گرفتن یکی از 6 امریکایی بهانه اعتراض یک شهروند متعصب ایرانی می‎شود، در صحنه عبور ون هیچ توجیهی برای رفتار تهدیدآمیز تظاهر کننده‎ها و ضربه زدن‎هایشان بر بدنه و شیشه ون و سر دادن شعار مرگ برامریکا خطاب به سرنشینان ون وجود ندارد!!! گذشته از این اساسا طراحی این میزانسن و عملکرد غیر حرفه‎ای تونی مندز در عدم تغییر مسیر و یا صبر نکردن برای عبور کامل جمعیت تظاهرکننده، موقعیت او را به عنوان یک عامل کارکشته‎ی سی. آی. اِی. زیر سوال می‎برد. (حال بگذریم از این‎که این مامور کارکشته و حرفه‎ای گویا در آن مقطع زمانی از دستگاه جی.پی.اس. برخوردار بود که خود پشت رل ون نشسته و به راحتی در خیابان‎های تهران رانندگی می‎کند و به بازار تهران می‎رود!

از آن‎جا که ماجرای اصلی آرگو به اقدامات و تلاش تونی مندز، برای خارج کردن 6 امریکایی از ایران اختصاص دارد از نظر منطق روایی منطقی است که با جدا شدن گروه 6 نفره از بقیه کارکنان سفارت و سکونت آن‎ها در خانه سفیر کانادا، گروگان‎های باقی مانده در سفارت رها شده و به پس‎زمینه و به داخل تصاویر تلویزیونی طی سکانس‎های فیلم رانده شوند؛ اما هر زمان سازندگان آرگو لازم می‎بینند در راستای هدف پر رنگ کردن تقابل صف‎بندی مخلوق‎شان به سفارت باز می‎گردند و با نمایش رویدادهای داخل سفارت آن‎ها را از پس‎زمینه به پیش‎زمینه منتقل می‎کنند. این رویکرد گاه با منطق داستانی فیلم هماهنگ است و گاه بی ارتباط، گزینشی و تحمیلی! نمایش گاه و بی‎گاه فعالیت گروهی کودک دبستانی در جفت و جور کردن بریده‎های اسناد و مدارک به جا مانده در سفارت از جمله رویدادهای متناسب با منطق داستانی است (بگذریم از این که معلوم نیست چرا آن‎ها کودک انتخاب شده‎اند؟! چرا که این افراد علاوه بر آشنایی به نقشه‎خوانی فرش باید آشنا به زبان انگلیسی نیز می‎بودند. لابد سازندگان آرگو گمان کرده‎اند ایرانیان و نقشه‎خوانان فرش در آن زمان از هر سن و سال مسلط به انگلیسی بودند و یا چون فعالیت آن‎ها شبیه جورکردن قطعات پازل کودکان است پس بهتر می‎بود از بین کودکان انتخاب شوند!!!). همان‎طور که گفتم این بازگشت به سفارت در راستای نیاز دراماتیک فیلمنامه است و برای زمینه‎سازی کشف هویت یکی از افراد گروه 6 نفره در بازار تهران صورت می‎گیرد. چرا که سازندگان آرگو برای نیاز مبرم خود برای خلق هیجان کاذب در فینال و نجات در آخرین لحظه به این زمینه‎سازی احتیاج دارند؛ اما بازگشت به سفارت برای نمایش اعدام ساختگی گروگان‎ها (که به جز یک مورد در رابطه با گری ای لی ^** که اقدام به فرار کرده بود صحت آن در مورد بقیه گروگان‎ها محل تردید است) در راستای چه نیاز دراماتیکی داستان 6 امریکایی قرار دارد؟! خطیر جلوه دادن وضع گروگان‎ها در این صحنه که یک "اینتر کات" بی‎ربط با ماجرای 6 امریکایی محسوب می شود، آیا تنها برای توجیه ضرورت خروج 6 امریکایی ساکن منزل سفیر از ایران صورت گرفته و کارکرد دیگری ندارد؟ آیا به قصد پر رنگ کردن تضاد جبهه دشمن و دوست و عمیق‎تر ساختن کینه مخاطب آمریکایی نسبت به ایرانیان صورت نگرفته است!!! و اگر اینطور نیست چرا در میان صحنه‎های بازگشت به سفارت و گروگان‎ها صحنه‎ای به آزادسازی 13 گروگان زن و رنگین پوست توسط دانشجویان اختصاص نیافته است که در همان دو هفته اول گروگانگیری صورت گرفت! آیا نادیده گرفتن این "رویداد واقعی و تاریخی" مهم با توجه به زن بودن دو نفر از 6 امریکایی ساکن منزل سفیر که می‎توانست یک پیچش داستانی بحث‎انگیزی را در بین 6 نفر دامن بزند یک اهمال تصادفی است؟!

گویا چاره‎ای نیست در سال آتی فقط به این امید باشیم که جریانات پیشرو امریکایی به مدد فعالین ضدجنگ در سرتاسر دنیا مانع آماده‎سازی افکار عمومی غرب برای به راه انداختن جنگی فاجعه بار شوند! و همان‎طوری‎که در آرگو یک مقام مسئول ایرانی (با بازی تنها بازیگر شناخته شده ایرانی) اشتباه تونی مندز را تصحیح نکرده و با او در گفتن "سلام" به جای"خداحافظی" هم‎نوایی می‎کند به جنگی فاجعه بار سلام نکنند!

---

* گزیده این مطلب ابتدا در روزنامه هلندی -که در زیر تصویرش قابل مشاهده است- منتشر شد و سپس مفصل و ممیزی شده آن در ماهنامه 24 که مطلب کامل آن در پایگاه پژوهشی، تحلیلی و خبری آکادمی هنر منتشر شده است.

** واشینگتن پست 17 اکتبر 2010